Elk brein is uniek!

Tante Reina

Er blijkt een familierelatie te bestaan tussen Dick Swaab en Mariska Pool: tante Reina. Een nogal angstaanjagende componiste, die zich had toegelegd op atonale muziek. In “Ons creatieve brein” vertelt Dick: “Als we naar onze grootouders toeliepen werden mijn zusje en ik vooruitgestuurd om over de heg heen te gluren. Als we de artistieke baret van deze gehate tante zagen, renden we met onze ouders joelend rechtstreeks terug naar huis, als vier stoute kinderen”. Tante Reina heeft één stuk voor harp geschreven. Mariska heeft haar best gedaan: ‘Ik heb geprobeerd dat voor mijn UM-examen te doen, maar het was niet om doorheen te komen’. Dick vindt dit vermakelijk en zegt lachend: ‘Atonale muziek is vreselijk. Er zijn mensen met een hersenafwijking die dat mooi vinden…’

Het blijft fascinerend om te zien hoe dezelfde muziek voor de een verrukkelijk wordt gevonden, terwijl de ander er van gruwt. Hoe ontstaat dat dan?

‘Het gaat om een ander brein. En dat andere brein is anders omdat je een genetische achtergrond hebt. Vervolgens wordt in de baarmoeder het brein voor iedereen anders en dan krijg je een stuk scholing, wat ook zijn invloed heeft in de vroege ontwikkeling. Dat bepaalt hoe ieder gebied is samengesteld, hoe het communiceert binnen dat brein en uiteindelijk wat je mooi, fijn en lekker vindt en wat anderen vreselijk vinden.’

Over hoeveel generaties wordt dit genetisch materiaal dan doorgegeven?

‘Iedere generatie verdun je natuurlijk een persoon. Je brengt twee strengen DNA bij elkaar en van iedere streng DNA worden er aselect stukken afgedekt die niet meer werken, omdat aan de overkant het wel werkt. Dus je hebt eigenschappen van je moeder en je vader in een mix, een nieuwe mix. Je kunt wel wat herkennen van je vader, maar je bent niet je vader en omgekeerd hetzelfde voor je moeder. Je neemt steeds wat mee, maar je hebt natuurlijk ondertussen die twee strengen gekregen, waarvan dan weer één streng wordt gemaakt. Wanneer je een eicel hebt of een spermatozo, dan zit  een stukje van je genetisch materiaal van je grootvader er nog steeds in. Maar het wordt verdund, iedere generatie. Dus iedereen is uniek. Het is niet uniek om uniek te zijn, iedereen is uniek.’

Muziek is op zichzelf dus niet te bestempelen als goed of slecht. Wat moeten we dan denken van bijvoorbeeld “De muzikale huisapotheek” van Christoph Rueger, die een overzicht heeft gemaakt van muziek die je bij bepaalde stemmingen het beste kunt beluisteren?

‘Dat geldt voor hemzelf. Je kunt het er echt mee oneens zijn. Als ik ergens echt mee zit, verdrietig ben of de pest over in heb, dan zet ik het Requiem van Mozart op. Paul Witteman vond dat tegen de psychiatrie aan. Maar ik heb hem gezegd: het is ook als troost bedoeld, het Requiem, dus zo gek is het niet. Zo gek ben ik niet. Mijn vader die de laatste jaren van zijn leven aan het dementeren ging, was weer helemaal met muziek bezig zoals hij in zijn jeugd deed. Mijn zus bracht dan alles naar hem toe en ik bracht het Requiem. De volgende dag heeft hij gezegd: “Neem dat mee terug, ik wil dat nooit meer horen. Ik vind het vreselijk!” Het is heel individueel, dat soort lijstjes, daar moet je grote vraagtekens bij zetten. Je moet het zelf uitzoeken.’

Dick had als kind pianoles van zijn grootmoeder, die bijzonder streng was. Dat was geen succes. Maar als hij het nou niet had gehad, die pianoles? Was het dan wel goed met hem afgelopen? Zonder muziekles?

 ‘Ze heeft het verpest, jammer hè? Wat piano betreft, ik weet het niet. Ik heb het idee dat ik muziek maken niet erg hoog op mijn agenda heb staan. Maar het kan ook zijn door het verpesten door mijn grootmoeder. Het is moeilijk om je leven nog eens dubbelblind over te doen. Ik heb nog viool willen spelen. Dat heeft geloof ik drie weken geduurd en toen heb ik, met een bosje bloemen,  bij mijn lerares gezegd dat het niet lukte. Ik denk dat ik ook geen groot talent heb. Op een of andere manier klikt het niet, maar nogmaals, dat kan best de schuld van mijn grootmoeder zijn. Ik kan het niet beantwoorden. Een goede docent is iemand die je enthousiast maakt op jonge leeftijd. En dat geldt natuurlijk voor alles, dat geldt voor de rest van je leven. Een goeie docent is iemand die inspireert, die met plezier dingen laat doen. En die ook prikkelt om er vragen over te stellen. Dat was mijn grootmoeder duidelijk niet. Achteraf heb ik wel begrepen dat zij natuurlijk ook de reden daartoe had met een zoon en zijn familie die Auschwitz niet hadden overleefd. En dan moest ze met een kleinkind worstelen dat, denk ik geen talent had, in ieder geval geen groot talent. Terwijl ze alleen maar met professionele mensen in contact was over muziek. Het is allemaal te verklaren achteraf.’

‘Ik denk dat je ook van jezelf weet welke docenten op de lagere school, de middelbare school, de universiteit, je geïnspireerd hebben. Het zijn er meestal niet zoveel. Mijn eerste kleuterlerares was juffrouw Lebbing en die speelde harp. Daar was ik erg verliefd op, maar het is niks geworden. Toen ze 90 werd kreeg ik het verzoek om voor het tehuis waarin ze zat, het Rosa Spierhuis, een lezing over dementie te houden. Toen heb ik nog een rolletje pepermunt van haar gekregen. En de tweede was mijn lerares van de eerste en de tweede klas lagere school. Zij heeft me leren kijken naar de natuur. Die heeft me wat dat betreft wel geïnspireerd, moet ik zeggen. Was ik ook weer verliefd op, is ook weer niks geworden … Een vrij persoonlijk verhaal. Maar goed, die hebben me geïnspireerd.’

Wat hebben die vrouwen gemeen wat voor jou aantrekkelijk is?

‘Al die algemeenheden die gezegd worden door mensen, daar moet je meteen grote vraagtekens bij zetten, dat kun je niet met een uniek brein. Wetenschappers vertellen iets over de groep. En dan moet je goed definiëren wat de groep is. Je kunt nooit verschillen aantonen voor één persoon, je kunt alleen maar verschillen aantonen voor groepen. En binnen die groep heb je variatie en dat komt omdat iedereen uniek is. Dat kun je bijvoorbeeld met patiënten doen. Als je muziek aanbiedt aan demente patiënten, dan moet je die groep beschrijven in de graad van dementie, in de leeftijd, in hun achtergrond, ook hun scholing en niveau van scholing. Dan kun je die groep in tweeën splitsen. Dat moet je dan op een aselecte manier doen, dus door het toeval bepaald; een dobbelsteen. Dan kun je die twee groepen vergelijken: je biedt de ene groep iets aan, muziek bijvoorbeeld, en de andere groep niet en je kijkt naar het verschil. Zo gaat dat onderzoek. En alles wat niet volgens die lijn van gerandomiseerd, dus door toeval bepaald gaat, is waardeloos.’

Als dan de adolescentie bepalend is voor de muzieksmaak, hoe kijk je dan naar de verschillen in de fases van dementie? Mariska merkt in de praktijk dat patiënten op de gesloten afdelingen terug gaan naar hun kleutertijd. Sommigen die nog iets helderder zijn grijpen terug naar latere momenten in hun leven. Voor de een is dat “In Holland staat een huis”, maar voor iemand anders een aria uit “Don Giovanni”.

‘Ja, je gaat sowieso langzaam terug. Wat er gebeurt bij Alzheimer, want je hebt twintig vormen van dementie, maar Alzheimer is het meest voorkomende, is dat je stapsgewijze in omgekeerde volgorde je ontwikkeling afwerkt. Dus je begint bij datgene wat je net hebt gehoord. Het geheugen laat je in de steek over iets wat je net verteld hebt, net gedaan hebt en langzamerhand breidt die geheugenstoornis, zich verder uit en dan krijg je problemen met ingewikkelde dingen als belastingformulieren en met je werk en dan krijg je problemen met je aankleden en vervolgens met naar het toilet gaan en je schoon houden en dan word je incontinent, vervolgens ben je niet meer in staat om rond te lopen, dan kun je alleen nog maar zitten. Dan verlies je de spraak, dan verlies je de glimlach en vervolgens kun je je hoofd niet meer ophouden; dat zwabbert en dat moet gesteund worden. En als je dan kijkt hoe een baby zich ontwikkelt, die wordt geboren met zo’n zwabberend hoofd, dat je moet ondersteunen. Daarna komt de glimlach en dan is iedereen blij. Weer later gaat hij woordjes spreken en gaat hij rondkruipen en lopen. Je gaat terug in je ontwikkeling. Wat als laatst is gekomen gaat er als eerste uit. En dat speelt ook mee in de muziek. Op zich blijft muziek zo ontzettend lang, want dat is iets dat het brein al triggert in de baarmoeder. Als een zwangere vrouw een soap volgt die begint met een tune, dan onthoudt dat kind ook na de geboorte de tune voor een week of drie. Dus dat vastleggen van muziek dat werkt al in de baarmoeder. Dat is het eerste voordat je andere dingen vastlegt. En daarom verdwijnt het ook zo laat. Dus dat is die regel van hoe je de ontwikkeling in omgekeerde volgorde aflegt. En als je dan kijkt wanneer muziek vooral wordt vastgelegd in de zin van “daar hou ik van”, dat is de periode van de adolescentie.’